Osnivanje pozorišta i prvi srpski glumci: Došlo je vreme da se bojišta preruše u pozorišta

 Zgrada Narodnog pozorišta u Beogradu

Pozorište u Srba ima tradiciju dugu više od osam stoljeća iako teatarski život na ovim prostorima nije tekao bez prekida. Pozorišna izvođenja u srednjem vijeku imala su svetovnu i zabavljačku ulogu i bila su izvan okvira i uticaja Pravoslavne crkve. To su bile improvizacije bez pisanog teksta, prikazivane na javnim mjestima. Podaci u umjetničkoj literaturi XIII vijeka pokazuju da su crkvene vlasti zabranjivale vjernicima da odlaze na skupove gdje su glumci izvodili predstave.

piše: Ilijana Božić

Kaluđer manastira Hilandara, Teodosije, u djelu Pohvale Svetom Simeonu i Svetom Savi, ističe da nasuprot nebeskim ljepotama crkve stoji pozorište koje se priređuje na ulici, gdje bezumno okupljeni narod po svakojakom nevremenu do kraja gleda i sluša štetne đavole, njihove pjesme i nepristojne riječi.

Vladari Srbije koji su održavali dobre odnose sa Dubrovnikom, slali su za vrijeme Svetog Vlaha, zaštitinika Dubrovnika, svoje muzičke i zabavljačke družine. Dubrovnik je uzvraćao, pa su dubrovački artisti gostovali u Srbiji 1412., 1413. i 1426. godine. Početkom XVI vijeka, poturčeni velikaš Ali-beg Pavlović, poslao je u Dubrovnik svoju pozorišnu družinu kojom je upravljao Srbin Radoje Vukosalić. Iz propratnog pisma upućenog Dubrovčanima može se zaključiti da je Vukosalić prvi poznati srpski glumac, upravnik putujuće pozorišne družine.

Dolaskom Turaka na Balkan zaustavlja se razvoj kulture. Za vrijeme turske vladavine povremeno su se javljale predstave svetovnog karaktera. Izuzetak je bila Vojvodina u kojoj je dio srpskog naroda, naročito od kraja XVII vijeka živio u multietničkoj kulturi Habsburške monarhije. Tako je pozorišna umjetnost bila pod srednjoevropskim uticajem.

Prve predstave

Prve predstave počinju da se prikazuju po školskim priredbama. Školska drama koja je odigrana 1734. godine u Sremskim Karlovcima nosila je naziv Traedokomedija u režiji Manuila Kozačinskog i bila je prva predstava odigrana na našim prostorima. Kozačinski je bio Rus, koji je došao u Srbiju s ciljem opismenjavanja srpskog naroda. Razdoblje školskih predstava trajalo je do 1813. godine kada počinju amaterska predstavljanja. Prva predstava izvedena je u Pešti, krajem avgusta 1813. godine. Bila je to Kreštalica Joakima Vujića, sačinjena prema djelu Augusta Kocebua. Joakim Vujić je osnovao Knjažesko-srbski teatar u Kragujevcu, u kojem je bio direktor, dramaturg, reditelj, glavni glumac, prevodilac i adapter dramskih djela. Zbog svoje teatarske aktivnosti, Joakim Vujić zaslužio je pomalo patetičnu titulu otac srpskog pozorišta.

Joakim Vujić

Prva profesionalna pozorišna grupa nastala je 1838. godine u Novom Sadu. Bilo je to Leteće diletantsko pozorište, koje je do 1840. godine davalo predstave u Novom Sadu, Zemunu i Pančevu. Od juna 1840. do kraja 1841. u Zagrebu pod imenom Domorodno teatralno društvo, da bi se u februaru 1842. godine utopilo u Teatar na Đumruku u Beogradu čineći ga profesionalnim. Ovom pozorištu mogu se pripisati zasluge što su u sedmoj deceniji devetnaestog vijeka stvoreni prvi stalni profesionalni ansambli na južnoslovenskom prostoru (Novi Sad, Zagreb, Beograd).

Osnivanje pozorišta, od Novog Sada do Beograda

Stvaranje nacionalnog pozorišta činilo je jednu od osnovnih težnji romantičarske omladine. Ideju o nacionalnom značaju pozorišta najbolje je izrazio Laza Kostić riječima: Došlo je vreme da se bojišta preruše u pozorišta.

Omladinsko doba donosi najveći preokret u istoriji srpskog pozorišta. Najveći doprinos romantizma i omladinskog doba na planu institucionalne kulture predstavlja osnivanje stalnih pozorišnih kuća u glavnim srpskim kulturnim centrima, Novom Sadu i Beogradu. Veliki dramski pisac bio je Jovan Sterija Popović. On postaje prvi srpski pisac s izrazitim obilježjima realističkog pristupa književnoj i teatarskoj materiji i osnovni oslonac repertoara srpskih pozorišta od 1830. do 1870. godine. Šezdesetih i sedamdesetih godina XIX vijeka Laza Kostić i Đura Jakšić dali su srpskoj romantičarskoj drami i pozorištu nov pjesnički jezik i nov tip dramskog junaka, za kojeg je bila karakteristična psihološka podvojenost. Krajem XIX vijeka prestaje dominantan uticaj njemačkih uzora. Uticaj francuskog pozorišta postaje sve jači, jer se vraćaju ljudi školovani u Francuskoj.

Srpsko narodno pozorište Novi Sad

Prvi stalni teatar, Srpsko narodno pozorište, osnovano je u Novom Sadu 1861. godine, pod okriljem Srpske čitaonice, uz podršku tadašnjeg gradonačelnika Svetozara Miletića. Osnivač pozorišta je kulturni radnik i pisac Jovan Đorđević. Pozorište je bilo veoma aktivno u Vojvodini i Srbiji. Davalo je predstave ne samo u Novom Sadu nego i u drugim gradovima. Nacionalni repertoar dobio je najvažnije mjesto u njegovom radu, ali su izvođena scenska djela stranih pisaca, u prevodu, posebno Šekspira. Najveći događaj u ranoj istoriji tog pozorišta bila je velika proslava Šekspirove tristagodišnjice. Tada je, uz druge manifestacije, davana njegova istorijska tragedija Ričard III, u prevodu Laze Kostića. Novi Sad je postao centar odakle se širila pozorišna umjetnost na čitavom srpskom i, djelimično, hrvatskom prostoru. Iz novosadske družine izašli su prvi beogradski glumci i izvjestan broj zagrebačkih.

Narodno pozorište u Beogradu osnovano je 1868. godine. Osnivač je bio opet Jovan Đorđević, a mecena knez Mihailo Obrenović. Naredne godine ovo pozorište je dobilo stalnu pozorišnu kuću, onu u kojoj se i dan danas nalazi. Sa tim pozorištima u periodu romantizma povezan je rad dramskih pisaca: Jovana Subotića, Matije Bana, Đure Jakšića, Laze Kostića, Koste Trifunovića i drugih. Prvi reditelj bio je Aleksa Bačvanski, a najvažniji iz prve generacije glumaca su: Dimitrije Ružić, njegova supruga Draginja Ružić, Dimitrije Mihailović (Baron Mita), Dimitrije Kolarović, Laza Telečki, Adam Mandrović i drugi. Romantičarski stil glume njegovali su i mnogi glumci u kasnijim epohama, a jedan od njih bio je Toša Jovanović, koji se istakao kao tumač djela iz velikog klasičnog repertoara. Jedna od njih je i Milka Grgurović, najveća srpska tragetkinja.

Prvi glumci

Istorija srpskog pozorišta dokazuje prioritet glumca, ona otkriva da su veliki glumci imali čak važniju ulogu od velikih reditelja, pa se tako pojedine epohe u razvoju srpskog pozorišta pamte prije svega po velikim glumcima. Posljednje dvije decenije XIX vijeka i prve decenije XX vijeka predstavljaju veliko doba srpskog teatra, doba kada su igrali najveći majstori srpske scene. Iz plejade velikih glumaca, kritičar Jovan Deretić izdvaja trojicu najboljih i najpoznatijih. To su: Pera Dobrinović, Ilija Stanojević i Dobrica Milutinović.

Ilija Stanojević

Ilija Stanojević

Ilija Stanojević, poznat kao Čiča Ilija, bio je jedna od najpopularnijih ličnosti beogradske scene i beogradske boemije. O njemu su se ispredale mnoge anegdote. U mladosti je postao omiljen kao glumac pjevač, koji je igrao u mnogim komadima s pjevanjem. Ali najveći izraz dao je u karakternoj komici. Igrao je komične likove u mnogim prevedenim dramama, npr. Šekspirovog Fulstafa, Molijerovog gospodina Žurdena i druge. Najveću popularnost je stekao u scenskim kreacijama komičnih likova domaćih pisaca, Sterijinog kir Janje, Glišićevog Vula Pupavca, Sremčevog Kalče i drugih. Narod je govorio da Čiča Ilija može da i mrtvog co’eka nasmeje. Bio je glumac i reditelj koji je snimio prvi prikazani srpski film Život i delo besmrtnog Karađorđa 1911. godine.

Spomenik Pera Dobrinović

Pera Dobrinović je najznačajniji glumac ove epohe i najveći glumac u istoriji srpske glume. To je jedini naš glumac kome je podignut spomenik, koji se nalazi ispred zgrade Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu. Bio je glumac velikog talenta, ali bez markantne pojave, nizak rastom, debeo, s glasom koji se nije odlikovao prevelikim volumenom, tako da nije imao prirodnih preduslova za uloge scenskih heroja. Međutim, imao je žive, fascinirajuće oči, a odlikovao se inteligencijom, intuicijom, neobičnom imaginacijom i marljivošću. Zahvaljujući tome ostvario je dugu i blistavu glumačku karijeru. Najveća ostvarenja dao je u komičnom, karakternom i dramskom fahu. Igrao je nekoliko stotina uloga iz djela domaćih i stranih pisaca. Uspijevao je čak da svojom glumom scenski oživi i beznačajna i osrednja djela. Tumačio je uloge u djelima svjetskih pisaca Šekspira, Molijera, Getea, Gogolja, Igoa, Čehova. Takođe i u djelima domaćih pisaca Sterije, Trifkovića, Laze Kostića, Nušića. Jedno od svojih najboljih ostvarenja dao je u ulozi kir Janje.

Za Dobricu Milutinovića napisao je da je najomiljeniji glumac u istoriji srpskog pozorišta, umetnik izuzetne individualnosti, markantne i lepe pojave, s glasom zanosne lepote i temperamentom kojem po silini ali i lirskoj emocionalnosti nije bilo premca.

Dobrica Milutinović

Dobrica Milutinović je kultno ime srpskog teatra. „Prsten Dobrice Milutinovića“ najveće je naše odlikovanje koje može dobiti srpski glumac. On se dodjeljuje najboljem glumcu svake godine. Dobrica Mihailović najveći domet je ostvario u liku Mitka u Stankovićevoj Koštani.

Kada je slavni Bata Stojković 1953. godine igrao u Čehovljevoj predstavi Krčma na glavnom drumu u publici je bio Dobrica Milutinović. To je bio presudni trenutak u karijeri Bate Stojkovića. Nakon predstave Dobrica Milutinović mu je kazao: Ti si, sine, još u majčinoj utrobi postao glumac.

Autor: Impuls