Prvi filmovi na Balkanu

Foto: Wikipedia

Na izmaku XIX vijeka na Balkan, u Beograd, stigao je gospodin Andre Kar iz Francuske i predstavio braću Limijer, koji su nekoliko mjeseci ranije u Parizu predstavili pravo čudo, žive fotografije.

piše: Ilijana Božić

Početkom juna 1896. godine predstavljeno je svjetsko tehnološko čudo na Terazijama, u kafani Kod zlatnog krsta. Većina naroda nikad nije vidjela ništa slično. U sjećanju je ostalo platno razapeto između dva stuba i na njemu njemački zapis, nakon kojeg su se na platnu redali prikazi života jedne varošice i mosta preko kog juri voz. Pričalo se da su se neki gledaoci toliko uplašili zahuktanog voza da je nekolicina skočila sa stolica i pobjegla dalje od platna. Tako je prikazan prvi film u Beogradu. Jednoj filmskoj predstavi prisustvovali su kralj Aleksandar Obrenović i kraljica Natalija. Nakon prve filmske projekcije, u listu Male novine izašla je reportaža:

Zaista ko ovo „čudo od nauke“ video nije, ne treba da propusti ovu zgodnu priliku. Videti se može od 9 do 12 č. pre podne i od 3 do 9 č. posle podne.

Braća Limijer

Već sljedeće godine, prilikom svog drugog boravka u Beogradu, Andre Kar je snimio i prve filmske kadrove na tlu Srbije. Snimljeni su kadrovi šetnje na Kalemegdanu, momenti na tramvajskoj stanici na Terazijama i izlazak radnica iz Fabrike duvana. Najstariji sačuvani film snimljen u Srbiji zove se Krunisanje kralja Petra I Karađorđevića a snimili su ga engleski producenti. Za to se možemo zahvaliti Englezima, Arnoldu Muiru Vilsonu i njegovom snimatelju Frenku Moteršou. Oni su septembra 1906. godine u Beogradu snimili film Krunisanje kralja Petra I Karađorđevića, kao i neke prizore iz Kraljeva, manastrira Žiče i Novog Pazara.

Prvi bioskop

Prvi stalni bioskop otvoren je u hotelu Pariz u Beogradu 1909. godine, a ubrzo su se počeli otvarati i drugi bioskopi u Beogradu, ali i širom Srbije. Uoči Prvog svjetskog rata u Kraljevini Srbiji bilo je oko 30 stalnih bioskopa, uz koje su djelovali i mnogi putujući. Repertoarom su dominirali francuski filmovi Pathe i Gaumont, a kopije su stizale do Beograda često, svega desetak dana poslije premijere u Parizu. Iz redova vlasnika stalnih bioskopa potekli su i prvi filmski producenti u Srbiji. Nedostatak razvijenosti tehnologije podrazumijevao je poteškoće pri ispisivanju prevoda. U bioskopu je postojao prevodilac, čitač, koji je naglas sricao titlove. Kako bi se popunila tišina između titlovanih kadrova, kraj platna je obično stajao klavir, pa je pijanista samostalno doprinosio atmosferi klasičnim koncertima za klavir ili, povremeno, mali orkestri i tamburaši.

Prvi producenti

Prvi srpski producent bio je Svetozar Botorić, vlasnik bioskopa Pariz, koji je angažovao francuske snimatelje za proizvodnju filmskih žurnala o prestoničkim događajima. U jesen 1911. godine snimljen je prvi domaći igrani film Karađorđe. Tada su riješeni tehnološki problemi. Ovaj film nije sačuvan. Film je režirao glumac i reditelj Ilija Stanojević, poznatiji kao Čiča Ilija, a uloge su tumačili članovi Srpskog narodnog pozorišta. Istovremeno kad i Botorić, proizvodnjom filmova počeli su se baviti i braća Savić. Oni su bili vlasnici beogradskog Modernog bioskopa. Kao snimatelj za njih je radio Karl Frojnd, koji je kasnije postao poznat njemački i holivudski filmski stvaralac. Treći beogradski filmski producent bio je Đoka Bogdanović, vlasnik bioskopa Kasina. On je svoju djelatnost razvio za vrijeme balkanskih ratova. Za njega je snimao ruski fotograf Samson Černov i oni su realizovali dragocijene dokumentarne filmove o Drugom balkanskom ratu i svakodnevnim događajima u Beogradu od 1913. do 1914. godine. Veliki dio te filmske građe sačuvan je i nalazi se u Arhivu Jugoslovenske kinoteke u Beogradu. U isto vrijeme putujući kinematografi javljaju se u Vojvodini i u Srbiji. Prvi stalni kinematograf u Vojvodini otvoren je u Somboru 1906. godine.

Film Karađorđe

Razvoj filma

Poslije povlačenja srpske vojske preko Albanije, na Krfu je pri Srpskoj vrhovnoj komandi osnovana Filmska sekcija, sa zadatkom da prikazuje savezničke filmove srpskoj vojsci i da snima ratna zbivanja na Solunskom frontu. Najznačajniji član te sekcije Mihailo Mihailović postao je jedan od pionira filma u Jugoslaviji. Filmske sekcije snimile su dosta filmskog materijala o proboju Solunskog fronta, borbama za oslobođenje Srbije i ulasku srpske vojske u Beograd. Jedan dio te filmske građe je sačuvan. Najpopularnija umjetnost modernog doba, film, kod nas je dobro prihvaćen od samog početka.

Film počinje puni razvoj tek poslije Drugog svjetskog rata, a Beograd postaje filmski centar Srbije i Jugoslavije, sa značajnim institucijama poput Jugoslovenske kinoteke, filmskih kuća Avala, Zastava film, Filmske novosti, Dunav film itd. Svi filmski entuzijasti ulagali su velika sredstva za proizvodnju filmova, a ostvarili su veliki broj filmskih žurnala i dokumentarnih filmova, kao i neke igrane filmove, među kojima ima i sačuvanih. Novaković žurnal je filmska hronika zbivanja u Beogradu i Srbiji. Danas predstavlja značajnu istorijsku građu za proučavanje naše prošlosti. Međutim, stanje na filmskom tržištu Kraljevine Jugoslavije bilo je veoma nepovoljno za domaći film.Vlasnici bioskopa bili su opterećeni velikim porezima, tržište je bilo preplavljeno jeftinim i dobrim uvezenim filmovima (njemačkim, francuskim, američkim), a zaštita domaćeg filma nije bila organizovana. Godine 1931. donesen je Zakon o uređenju prometa filmova, koji je obavezivao distributere i kinematografe da prikazuju domaće filmove u određenom procentu.

Tokom Drugog svjetskog rata u Srbiji je bilo dosta filmskih aktivnosti. U okupiranom Beogradu, pod okriljem okupatorskih vlasti, snimljen je kolaboracionistički filmski žurnal Nova Srbija koji danas ima vrijednost istorijskog dokumenta. Na strani koja je bila okrenuta protiv njemačkog okupatora snimali su saveznički snimatelji. Poslije oslobođenja Beograda ova sekcija prerasta u Filmsku sekciju Vrhovnog štaba NOV i POJ. To je bio začetak organizovane kinematografske djelatnosti u Jugoslaviji.

U periodu od 1951. do 1961. godine savladao se filmski zanat, osvajaju se novi žanrovi u oblasti igranog filma i dolazi do umjetničkih ostvarenja koja su doprinijela tome da se jugoslovenski film uzdigne na evropski nivo.

Prvi igrani filmovi

Prvi igrani film savremene kinematografije nosio je naziv Slavica i ekranizovan je 1947. godine. Prva ekranizacija književnog djela Sofka bila je 1948. godine, a prvi film u boji bio je Pop Ćira i pop Spira. Vrhunac filma predstavljaju šezdesete godine. Tada se pojavljuju Dušan Makavejev, Aleksandar Petrović, Živojin Pavlović i drugi. Aleksandar Petrović bio je najuspješniji. U filmu Tri, snimljenom po novelama Antonija Isakovića, Aleksandar Petrović dostigao je savršenstvo filmskog izraza i forme. Drugi njegov film Skupljači perja dobio je Grand pri na međunarodnom festivalu u Kanu. Živojin Pavlović je poznat po filmovima: Buđenje pacova, Kad budem mrtav i beo. Najpoznatiji film Dušana Makavejeva nosi naziv Čovek nije tica. Razdoblje u kojem su stvarali navedeni režiseri naziva se crni talas. Ovaj crni talas je zbog naturalističkog prikazivanja savremenih prilika podvrgnut žestokoj partijskoj ideološkoj kritici. Zbog toga je bio ugušen.

Naredni period od 1962. do 1991. godine mogao bi se označiti kao neprekidni uspon filma u Srbiji. Tokom te tri decenije snimljeno je više od 300 igranih filmova. Uporedo sa igranim filmom razvijao se dokumentarni i animirani film. Dokumentarni filmovi pratili su zbivanja u zemlji. Prekretnicu od socrealističkog uljepšavanja stvarnosti ka pravom filmskom dokumentarcu predstavljao je film Milenka Štrpca U srcu Kosmeta (1954). Ostvarenja domaće kinematografije postala su sastavni dio nacionalne kulture. Domaći film je osvojio gledaoce, a mnoga ostvarenja su predstavila našu zemlju na filmskim festivalima širom svijeta.

 Autor: Impuls